Negotium peculiare

AutoreRoberto Pesaresi
Pagine11-29
1
I - NEGOTIUM PECULIARE
1. L'editto con cui, tra il III e il II secolo a.C., il pretore istituì
l'acti o de peculi o, in una fa se di impetuoso s vil u ppo dell’ec onomia
schiavistica nelle sue molteplici e variegate stutture, segna una svol-
ta epocale poiché sancisce il riconoscimento della capacità dei servi
e dei filiifamilias di negot ia contr ahere 1.
1 D. 9.3 .1.8, Ul p. 23 ad ed.; D. 11 .5.4.1 , Paul 19 ad ed.; D. 12.1.31.1, Paul 17 ad
Plaut. ; D. 14 .3.5.15, Ul p. 28 ad e d.; D. 14 .4.1.pr., Ul p. 29 a d ed .; D. 1 4.4.5.3 , U lp.
29 ad ed.; D. 1 4.5.1 , Gaius 9 ad ed. pro v. ; D. 1 4.5.3, U lp. 3 dis p.; D. 15.1.1.pr., Ulp.
29 ad e d.; D. 15.1 .3.8, Ulp. 29 a d ed.; D. 15.1 .27.8 , Ga ius 9 ad ed. prov.; D.
15.1 .29.pr. Gaiu s 9 a d ed. prov. ; D. 19.1.24.1, Iul. 15 dig. ; D. 44 .7.1 6, Iul. 13 dig. ;
D. 46 .3.35, Al f. 2 a Paul. epit.; G ai 4.7 2a; Paul. Sent. 1.4.5 ; I. 4.7.pr. ; sul v alore di
«negotium gerere», e «negotium contrahere» nei costrutti dei prudentes v . in
gen eral e Em ilio B etti, Sul v alore dogmatico della categoriacon trahe rein giu-
rist i proc uliani e sab inian i, in «BIDR», 28, 1915, p p. 3 sgg.; Giusep pe Grosso, I l
siste ma rom ano de i contratti³, Torin o, Giappichelli, 1963, pp. 31 sgg.
Le fon ti non conteng ono ch e citazi oni par ziali d el test o dell 'editto (i segment i
più cons istenti sono c onserv ati in D. 1 5.1.1.2 , Ulp. 2 9 a d ed., e D. 14.5.2. pr., Ulp.
29 ad ed.) ; sono pertanto state avanzate varie ipotesi palingen etiche: a) « Quo d
cum eo, qui in alterius potes tate esset, negotium g estum erit, dumtaxa t de pec u-
lio e t si q uid do lo ma lo eius in cu ius po testat e erit f actu m erit, quo minus p ecu lii
ess et, in eu m, in cuiu s p otes tate e rit iudicium dabo » (Ot to Lenel , Das Edictum
perpetuum³, Leipzig, Tauchnitz, 1927, pp. 273 sgg.); b) «Quo d cum eo , q ui in al-
terius potestate esset, negotium gestum erit, eius rei nomine, sive in peculium
ips ius sive in pa trim oniu m e ius cuius in pote st ate fuerit, ea res redac ta fu erit,
iudicium dabo» (Gu sta v Di etz el, Das Peculium im römischen und heutigen
Rec ht, in «Jahrbuch des gemeinen deutschen Rechts», 2, 1858, p. 19); c) «Quo d
cum eo, qui in alterius potes tate esset, nego tium gestum erit, eius rei in eum
cuius in potestate ess et, quod no n iussu eius c ontractum s it, dum taxat de eo
2
Le f onti, ne ll’ambito di una vasta fenomen ologia giuris pru den-
ziale, per determinare il regime applicabile al negozio contratto dal
ser vo dis tinguo no a seconda che abbia agito domi ni n omine o pec u-
liari nom ine 2. Alla prima classe sono riconducibili un venta gli o di
ipotesi c he van no da ll’inc arico co nferit o per uno s pecifico ne gozi o
(iussu m dom ini, m an datum d omi ni 3) alla stabile preposizione all’es -
ercizio di un’attività commerciale ( ins titor 4) o di amministrazione
patrimoniale (se rvus act or5), con conseguente legittimazione a con-
cludere i n nome e per co nto del dom inus t utti i negozi rientranti nei
limiti del la prae p ositi o 6. Non v’è dubbi o che in que sti cas i il d omi-
nus rima nga direttamente obbligato per effetto dell’attivi tà negoziale
del servus, e ris ponda con tutto il suo patr imo nio (i n soli d um) nei
confr onti dei cre ditori.
Assai più complesso e problematico è il regime dei neg otia pecu-
liaria, ossia de i r apporti contrattuali c he si caratterizzano sotto il
profi lo oggett ivo in quanto gli effetti pa trimoniali de l neg ozio ric a-
dono sul pec ulium , e non sul patrim oni o persona le del d omin us (res
domini), e sot to il profi lo s oggettivo i n qua nt o il neg otium è c oncl u-
quod in peculio est, quodve dolo malo factum est quominus in peculio esset,
quodve in rem patris dominive versum sit, et si quid praeterea dolo malo patris
do minive capt us fra udatusque actor est; quod iussu eius cuius in potestate esset
ges tum fu erit, quant i ea res sit iu dicium dab o» (A d olf Aug ust Fr ie dri ch Ru d orf f,
De iuris dictione edictum. Edicti perpetui quae reliqua sunt, Lipsiae, Hir zel, 1869,
p. 1 1 4).
2 Cfr. D. 21.1.51.pr., Afric. 8 quaes t.; D. 40.7.6.6, Ulp. 27 ad Sab.; D. 4 0. 12 .16.
3, Ulp. 55 ad ed.; D . 41 .4.2.10 , Paul . 54 ad ed.
3 D. 21.1.51 .pr., Afric. 8 q u aes t.; D. 40.12 .16.3, Ulp. 55 ad ed.; D. 40.12.17, Pau l.
51 ad ed. ; D. 43.2 6.13, Pomp. 33 a d Q. M uc. ; D. 44.6 .2, Ulp. 6 fid.; cfr. D. 15.4.1.3 ,
Ulp. 2 9 ad ed.: sed et si mandaverit pater dominusv e, videtur iussisse.
4 L’ins tito r è inv estito dei poteri di rappresentanza negoziale del do m inus n ei
rapporti r elativi all ’attivicomm ercial e a cui è prep osto; in propos ito l e testim o-
nianze sono abbondanti; v. in particolare D. 1 4.3 .4 , Pa ul . 3 0 ad ed.; D. 1 4.3.5.12,
Ul p. 28 ad e d.; D. 14.3.11.12, Ulp. 28 ad ed.; D. 1 4.3.16, Paul. 29 ad e d.; D. 1 4. 3.17,
Pau l. 30 ad ed. ; D. 1 4.3.18, Pa ul. sing de var. lect.; G ai 4.71 .
5 D. 3.5.13 , Ulp. 1 0 ad e d.; D. 33.8.2 3.pr.; v . anche D. 46.3.62 , Paul. 8 ad P laut.
(in r iferimento a u n servus dispensator).
6 D. 1 4.3.1, Ulp . 28 a d ed.: aequum praetori visum est, sicut commoda sen-
timus e x actu institorum , ita etiam ob ligari no s ex co ntractibus ipsorum et co n-
ve niri; c fr. D. 14 .3.5.11, Ul p. 2 8 ad ed. P er la conte mpla tio dom ini v. D. 43.2 6.13 ,
Pomp. 33 ad Q. Muc.
12 Roberto Pesaresi

Per continuare a leggere

RICHIEDI UNA PROVA

VLEX uses login cookies to provide you with a better browsing experience. If you click on 'Accept' or continue browsing this site we consider that you accept our cookie policy. ACCEPT